معرفی ربع رشیدی – در میان همهمه‌ی مغول، وقتی هنر خوار بود و جادویی ارجمند، آن زمان که شهرهای ایران ویران گشته و مولویان هجرت کرده بودند و در دل بازمانده‌ها، فروغ امیدی وجود نداشت، رشیدالدوله فضل‌الله همدانی از قلعه الموت به وزارت ایلخانی رسید. پدر او یهودی عطاری بود که به همراه خواجه نصیرالدین طوسی در دژ الموت به سر می‌بردند و پس از یورش غازان خان به آنجا، به عنوان طبیب به دربار او راه پیدا کرد.
فرزند خلف پدر، طبیب، مورخ و سیاست‌مدار عالمی بود که در عین اشتغال به امور ملک و دولت، به علم و هنر و صنعت نیز توجه داشت. با فلسفه، حکمت، کلام و حدیث آشنا بود و از چندین زبان مثل پارسی، عربی، عبری، مغولی، و ترکی آگاهی داشت.
رونق بازار سراسر سود علم
خواجه‌ی وزیر، پس از مسلمان شدن نام خود را تغییر داد و از آن پس او را رشیدالدین خواندند. او که به گفته‌ی بزرگان زمان خود، به فطنت ارسطو و حکمت افلاطون تصرف داشت، ستایش‌گر سنت‌های فرهنگ ایران بود. در دربار ایلخانان، فعالیت‌های علمی و فرهنگی بسیاری را انجام داد و به امور خیریه و تاسیس بناهای عام‌المنفعه اهتمام داشت. مورخان در مورد روزگار حکومت سلطان محمد خدابنده و وزارت رشیدالدین نوشته اند که: «در زمان دولت او روز بازار علم و فضل رواجی تمام یافت».تالیف کتاب عظیم «جامع‌التواریخ» نیز یکی دیگر از خدمات ارزشمند او به تاریخ و فرهنگ ایرانی بود.
ربع رشیدی: درِ علم و خانه‌ی دستور
زمانی که اروپا در تاریکی و جهل قرون وسطی و حاکمیت کلیسا به سر می برد، ربع رشیدی در تبریز به عنوان نخستین شهرک دانشگاهی بنا نهاده شد؛ علم و دانش به زبان های عربی، ترکی، سانسکریت، یونانی و چینی در آن تدریس می‌شد. در وصف این بنا گفته‌اند: «از آن عالی‌تر عمارتی در اقلیم نبوده است». و بر کتیبه‌ی آن عمارت نوشته شده بود: که همانا ویران کردن این عمارت از ساختن عمارت دیگر، مشکل‌تر باشد.
حدود 8۰۰ سال پیش در دامنه‌ی کوه سرخاب تبریز، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی عظیمی به نام ربع رشیدی به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شد. ربع رشیدی در عصر خود، نماد آموزش عالی و جامع تمام دانش‌های روز دنیا بود. خواجه برای تأمین هزینه‌های این مرکز، املاک فراوانی را در نقاط مختلف وقف کرد. اگر ناسپاسی حکما و مردم و البته تهاجم دشمن، مانع پیشرفت این مجتمع دانشگاهی نمی‌شد، ربع رشیدی در حال حاضر به مراتب پیشرفته‌تر و یا هم‌تراز با دانشگاه‌های بزرگی چون کمبریج ، سوربن، آکسفورد و سایر دانشگاه‌های پیشرفته و مطرح جهان بود.
موقوفه‌ای که چراغ هدایت تمدن‌ها شد
دانشمندان و طالبان علم از سراسر جهان، بدون در نظر گرفتن نژاد و مذهب به این دانشگاه بزرگ آمده بودند. در آن مجتمع، دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها ۶۰ هزار جلد کتاب علوم، تاریخ و اشعار برای مطالعه و تحقیق دانشجویان فراهم شده بود.
حدود ۲۰۰ قاری قرآن از کوفه، بصره و شام، دائما و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کردند و هزاران فقیه و طلبه در مدارس آن به کسب علم مشغول بوده‌اند و 50 پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفای آن به معالجه مشغول بودند. خواجه حتی برای آنها مقرری آبرومندی در نظر گفته بود. این آمار و ارقام خبر از سیستم دانشگاهیِ حیرت‌آوری می‌دهد که در تاریخی نزدیک به یک هزاره‌ی پیش، بی‌نظیر بود است.
اوحدی مراغه‌ای در وصف این مدرسه سروده است:
ای در علم و خانه‌ی دستور چشم بد باد ز آستان تو دور
شد سعادت طلایه بر تبریز تا فکندی تو سایه بر تبریز
هرکه رخ در رخ سپاس نهاد در جهان این چنین اساس نهاد
خسوف ماه ملک
در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده، حدود سال 718 هجری قمری، وقتی که ربع رشیدی تنها 20 سال میزبان دانشمندان و علما بود، خواجه‌ی بی‌نوا به توطئه‌ی دشمنان و هم ردیفانش گرفتار شد و به دستور سلطان، به همراه پسر 16 ساله‌اش به قتل رسید. در تاریخ نوشته‌اند سر او توسط مردم تا چند روز در شهر حمل می‌شد و مردم می‌گفتند: «این سر یهودی‌ای است که از نام خدا سوء استفاده کرد. خدا او را لعنت کند». پس از مرگش، بستگان وی هم به قتل رسیده و غارت شدند. بنای ربع رشیدی نیز به ویرانه‌ای تبدیل شد.
بعدها در عصر صفوی، شاه عباس اول دستور داد ربع رشیدی را از نو آباد کنند ولی بعد از مرگ او جانشینانش مصلحت دیدند این بنا همچنان ویران بماند. در اسناد اینگونه نوشته‌اند که در زمان قاجار، مردم مصالح این بنا را برای عمارت‌های خود برمی‌کندند.گویی تا آخرین خشت و آجر آن به کار خلق آمده است…
منابع
نشریه: هنرهای زیبا، دانشگاه تهران سال 1379، دوره:-، شماره:7، صفحات :47-58
آثارالوزرا؛ سیف الدین حاجی بن نظام عقیلی، به تصحیح و تعلیق میرجلال الدین حسینی ارموی (محدث)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1337، ص 286.
جامع التواریخ، رشیدالدین فضل الله همدانی، به کوشش بهمن کریمی، اقبال، تهران 1338، ج 1، مقدمه مصحح، ص 26، به نقل از دستورالوزراء خوندمیر .
مقاله کنفرانس اولین همایش بین المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی با محوریت وقف و علم الأدیان، افتخار قاسم‌زاده، 1399.
برای خواندن مطالب بیش‌تر و جذاب‌تر و همراهی با ما در راستای ساختن بنیادی نیک و مستحکم برای دانشگاه و پیش‌بردن مرزهای علم، سایت و صفحات بنیاد حامیان دانشگاه تهران در فضای مجازی را دنبال نمایید.
برای ورود به صفحه جایزه حمایتی تحصیلی بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه آپارات بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال تلگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه اینستاگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال واتساپ بنیادحامیان: کلیک کنید
