به گزارش روابط عمومی بنیاد حامیان دانشگاه تهران، در قرن هفتم هجری، ایران درگیر طوفانی از خون و خاکستر شد؛ حمله مغول‌ها شهرها را ویران کرد، تمدن و دانش ایرانی را تهدید کرد و هویت سرزمین را در آستانه نابودی قرار داد. در میان این ویرانی‌ها، مردی برخاست که با خرد و تدبیر، به حفظ میراث این سرزمین کمک شایانی کرد. خواجه نصیرالدین طوسی، ریاضی‌دان، فیلسوف و ستاره‌شناس بزرگ، با ساخت رصدخانه مراغه، در میانه ویرانگری مغول‌ها، چراغ علم برافروخت تا از دل این ویرانی، بنایی ماندگار برای دانش و حکمت برپا کند.
پیمانی برای دانش
خواجه نصیرالدین، با هوش سیاسی و دیپلماسی بی‌نظیرش، توانست توجه هلاکوخان، رهبر مغول، را به اهمیت علم و دانش جلب کند. او هلاکو را متقاعد ساخت که سرمایه‌گذاری بر علم و دانش می‌تواند میراثی پایدارتر از ویرانی باشد. همین تدبیر بود که به ساخت بزرگ‌ترین مرکز علمی دوران، یعنی رصدخانه مراغه، انجامید. این اتحاد تاریخی، پایه‌های ساخت رصدخانه مراغه را گذاشت؛ جایی که قرار بود به قلب علمی جهان اسلام تبدیل شود.
شکوه علم در دل کوهستان
مراغه، در دل کوه‌های سرسبز آذربایجان، مکانی ایده‌آل برای رصد آسمان بود. خواجه نصیرالدین با انتخاب این شهر به‌عنوان محل ساخت رصدخانه، شرایطی مناسب برای مطالعات نجومی فراهم کرد تا این شهر را به کانونی برای دانشمندان جهان اسلام تبدیل شود. رصدخانه مراغه، در سال ۶۵۷ هجری قمری، بر فراز تپه‌ای در حومه شهر مراغه بنا شد.
این رصدخانه شامل مجموعه‌ای از ابزارهای پیشرفته ستاره‌شناسی، کتاب‌خانه‌ای عظیم و مراکز مطالعاتی برای محققان بود. مراغه، به‌واسطه این بنای علمی، به قطب ستاره‌شناسی جهان اسلام بدل شد. در دل این رصدخانه، کتاب‌خانه‌ای با هزاران جلد کتاب نادر وجود داشت که بسیاری از آنها از دل ویرانی‌ها نجات یافته بودند. این کتابخانه بیش از چهارصد هزار جلد کتاب شامل دست‌نوشته‌ها و ترجمه‌های آثار یونانی، هندی، ایرانی و اسلامی را در خود جای داده بود. بسیاری از این کتب به لطف خواجه نصیر از غارت مغول‌ها نجات یافتند و در این مکان به محققان سپرده شدند.
خواجه نصیرالدین با طراحی و ساخت ابزارهای پیشرفته ستاره‌شناسی، از جمله اسطرلاب‌های دقیق، نقشی کلیدی در پیشرفت علم نجوم داشت. این ابزارها، نه‌تنها برای مطالعه ستارگان بلکه برای محاسبات ریاضی و جغرافیایی نیز به‌کار گرفته شدند و تأثیری ماندگار بر علم جهانی گذاشتند.
وقـف، سرمایه‌ای برای آینده علم و فرهنگ
یکی از شگفتی‌های رصدخانه مراغه، نظام دقیق موقوفات بود. خواجه نصیر با بهره‌گیری از وقف‌های مردمی و حمایت‌های دربار هلاکو، منابع مالی پایداری برای ساخت رصدخانه فراهم کرد و توانست هزینه‌های ادامه کار آن را نیز تضمین کند.
این موقوفات شامل زمین‌های کشاورزی، کاروان‌سراها و حتی بازارهایی بود که درآمد آنها صرف توسعه رصدخانه و کتابخانه، پرداخت حقوق دانشمندان و خرید کتاب و نگهداری ابزارها می‌شد. نظام وقف که به همت خواجه نصیر در ساخت و مدیریت رصدخانه مراغه به‌کار گرفته شد، الگویی برای دیگر مراکز علمی ایران و جهان اسلام شد. این سنت منابع مالی علم را تأمین کرد و فرهنگی از نیکوکاری و مسئولیت اجتماعی را گسترش داده بود.
عالم‌پرور جهان‌شمول
رصدخانه مراغه تنها به دستاوردهای خواجه نصیر محدود نشد؛ این مرکز به‌واسطه دعوت از دانشمندانی از شرق و غرب، به دانشگاهی بین‌المللی بدل شد. اخترشناسان چینی، ریاضی‌دانان هندی، و فیلسوفانی از اندلس و ایران، در این مرکز گرد آمدند تا آسمان دانش را روشن‌تر کنند. همکاری این اندیشمندان، نقطه عطفی در تبادل علمی شرق و غرب بود و مراغه را به مرکز علم جهانی بدل کرد.
زوال و جاودانگی
هرچند رصدخانه مراغه در قرون بعد رو به افول نهاد، اما تأثیر علمی و فرهنگی آن جاودان باقی ماند. خواجه نصیر، با این ابتکار، نشان داد که حتی در دل بحران و ویرانی، می‌توان با ایمان به دانش و آینده، تمدنی نوین بنا کرد. رصدخانه مراغه نمادی از مقاومت فرهنگی ایران در برابر ویرانگری بود.
این مجموعه با استفاده از موقوفات و حمایت‌های مالی هلاکوخان ساخته شد. خواجه نصیرالدین طوسی، با خلق رصدخانه مراغه، چراغ علم را در تاریک‌ترین دوران تاریخ ایران فروزان نگاه داشت. میراث او در رصدخانه مراغه، الگویی بی‌بدیل برای ساختن آینده‌ای روشن در دل تاریکی‌هاست؛ میراثی که نشان می‌دهد وقف و دانش، دو بال برای پرواز تمدن‌اند.
نبوغ خواجه نصیر
خواجه نصیر و همکارانش در رصدخانه مراغه به دستاوردهای مهمی در علم نجوم و ریاضیات دست یافتند. از طراحی ابزارهای جدید نجومی گرفته تا تنظیم تقویم‌های دقیق‌تر، این نوآوری‌ها تأثیر عمیقی بر علم دوران خود گذاشتند. یکی از برجسته‌ترین آثار خواجه نصیر، کتاب «زیج ایلخانی» بود که نتیجه مطالعات رصدخانه بود و به‌عنوان یکی از منابع مهم علم نجوم شناخته شد.
هرچند رصدخانه مراغه در قرن‌های بعدی به‌دلیل کاهش حمایت‌های مالی و حملات مجدد مغول‌ها رو به زوال رفت، اما تأثیر آن بر علم و تمدن اسلامی ماندگار شد. این رصدخانه الگویی برای مراکز علمی بعدی، از جمله رصدخانه الغ‌بیگ در سمرقند، شد و نام خواجه نصیر را به‌عنوان معمار دانش و تمدن جاودانه ساخت. امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی‌مانده‌است.
برای خواندن مطالب بیش‌تر و جذاب‌تر و همراهی با ما در راستای ساختن بنیادی نیک و مستحکم برای دانشگاه و پیش‌بردن مرزهای علم، سایت و صفحات بنیاد حامیان دانشگاه تهران در فضای مجازی را دنبال نمایید.
برای ورود به صفحه جایزه حمایتی تحصیلی بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه آپارات بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال تلگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه اینستاگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال واتساپ بنیادحامیان: کلیک کنید
