از هاروارد تا نظامیه؛ سفری در تاریخ وقف علمی جهان – به گزارش روابط عمومی بنیاد حامیان دانشگاه تهران، تاریخ علم و دانش همواره با نام‌هایی همراه بوده که به‌واسطه نیکوکاری و فداکاری‌هایشان، نه تنها مرزهای جغرافیایی را پشت سر گذاشته‌اند، بلکه مسیر پیشرفت جوامع بشری را نیز هموار ساخته‌اند. از غرب تا شرق، خیرینی بزرگ با ایجاد بنیادهای علمی و دانشگاه‌ها، نشان داده‌اند که حمایت از دانش و پژوهش می‌تواند میراثی جاودانه به‌جا بگذارد. این مقاله با بررسی تجربه‌هایی از دیرباز تا عصر معاصر در زمینه وقف علمی، نقش بی‌بدیل وقف و نیکوکاری در توسعه دانشگاه‌ها و مراکز علمی را نشان میدهد و بر اهمیت استمرار این حمایت‌ها در مسیر توسعه علمی تأکید می‌کند.
آغازگران شکوهی جاودان
با پیشرفت و به بلوغ رسیدن دانشگاه‌ها و مراکز علمی دیگر، نیاز این نهادها به حمایت خیرین بیش از پیش احساس می‌شد. همین امر باعث شد که خیرین به این فکر بیفتند که به‌جای حمایت‌های پراکنده، به‌همراه یکدیگر و هدفمند به‌دنبال پیشرفت روزافزون علم و دانش باشند. جایی که «بنیاد حامیان» تبدیل به جزئی جدایی‌ناپذیر از معتبرترین مراکز آموزش عالی در جهان شد. نهادی حامی که در کنج خانه علم و دانش، جای گرفت!
پیشینۀ مغرب‌زمین
تاریخ غرب از زمان قرون وسطی تاکنون، گام‌های درخشانی در زمینه پیشرفت‌های علمی برداشته است. همان‌طور که شاید بارها شنیده‌ایم، جهان غرب با تحولاتی که در مسیر آموزش و کسب علم برداشت، توانست تا پرقدرت به مسیر پیشرفت قدم گذاشته و به موفقیت‌های عظیمی دست پیدا کند. به‌گونه‌ای که با فروپاشی امپراتوری روم غربی و زوال دانش در یونان، اروپای غربی مسیحی به مرکز مهم دانش باستان تبدیل شد و از آن زمان تا عصر حاضر، حمایت‌های خیرین و موقوفات، به پشتوانه‌ای مهم برای پیشرفت و توسعه علمی جهان غرب تبدیل شد.
درخشش و شکوفایی ماندگار؛ تجربه هاروارد
دانشگاه هاروارد که در سال 1636 در ماساچوست پایه‌گذاری شد، یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین نهادهای آموزشی جهان به شمار می‌آید. اما در میان تاریخ پرفراز و نشیب این دانشگاه، داستان جان هاروارد درخشش ویژه‌ای دارد. در سال 1638، جان هاروارد، کشیشی با عشق عمیق به علم و دانش، تصمیمی شگرف گرفت که مسیر آموزش عالی در آمریکا را دگرگون کرد.
او نیمی از دارایی‌های خود و کتابخانه‌ای شامل 320 جلد کتاب ارزشمند را به کالج تازه تأسیس اهدا کرد. این وقف بزرگ، به کالج کمک کرد تا از بحران‌های مالی اولیه گذر کرده و منابع علمی لازم را برای دانشجویان فراهم آورد. پس از این اقدام نیکوکارانه، نام کالج به احترام جان هاروارد در سال 1639 به «هاروارد کالج» تغییر یافت. جلوه کردن او به عنوان الگویی ماندگار، تبدیل به انگیزه‌ای برای دیگر خیرین شد و به سرعت به رشد و شکوفایی دانشگاه کمک کرد.
در نتیجه، دانشگاه هاروارد امروزه یکی از برترین و بزرگ‌ترین دانشگاه‌های جهان است که بیش از ۲۰ هزار دانشجو در رشته‌ها و مقاطع مختلف تحصیلی دارد. دارایی خالص موقوفات آن در برخی گزارش‌ها حدود ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده که این رقم، هاروارد را به ثروتمندترین دانشگاه جهان تبدیل کرده است.
این بودجه عظیم به هاروارد امکان توانمندسازی آموزش، یادگیری و تحقیقات زیر نظر دانشگاه را میدهد. توسعه برنامه‌های بسیاری اعم از کمک به دانشجویان، تحقیقات پیشگامانه، زمینه‌های هنری و برنامه‌های اجتماعی و آموزشی مختلف، از اصلی‌‌ترین اهداف هاروارد برای استفاده درست از موقوفات و درآمدهای حاصله از آن‌هاست.
توماس بودلی و دانشگاه آکسفورد
دانشگاه آکسفورد، یکی از پرآوازه‌ترین مراکز علمی جهان، در اواخر قرن شانزدهم به بحرانی مالی و علمی دچار شده بود. کاهش شدید درآمدها و کاهش تعداد دانشجویان در حال تحصیل و تعطیلی بسیاری از دانشکده‌ها به‌علت مشکلات مالی، نوید روزهای خوبی برای آینده آکسفورد نبود. اما در این دوران تاریک و در سال 1598، توماس بودلی، نیکوکار و دانشمند بزرگ، با اقدامی شگرف، گذر از این بحران را میسر ساخت؛ او با وقف ثروتی هنگفت و کتابخانه‌ای غنی، به دانشگاه آکسفورد کمک کرد تا از بحران نجات یابد و دوباره به اوج شکوفایی علمی خود برسد.
به پاس ایثار توماس بودلی بود که کتابخانه‌ای با نام کتابخانه بودلی در دانشگاه آکسفورد نام‌گذاری شد. این کتابخانه امروزه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان به‌شمار می‌آید که شامل بیش از 13 میلیون جلد از کتاب‌ها و متون علمی است.
وقف بی‌نظیر لیلند استنفورد
در پایان قرن نوزدهم، زمانی که دانشگاه‌های نوپای آمریکایی به دنبال تثبیت جایگاه خود بودند، لیلند استنفورد، صنعتگر و خیر بزرگ، با چشم‌اندازی بلندمدت، دست به اقدامی تحول‌آفرین زد. او با وقف اراضی وسیع و سرمایه عظیم در سال 1885، پایه‌گذار دانشگاهی شد که امروزه جزو چندین مراکز برتر علمی جهان شناخته می‌شود.
از همان ابتدای تأسیس، دانشگاه با تمرکز بر نوآوری، تحقیق و آموزش‌های پیشرفته، به سرعت به مقام علمی و پژوهشی قابل‌توجهی دست یافت و در عرصه تحقیق و آموزش در سطح بین‌المللی شناخته شد. شاخص‌های با نمرات بالا در رده‌بندی دانشگاه‌ها، به‌ویژه در زمینه نوآوری و کیفیت آموزش، حاکی از آن است که رسالت لیلند استفنورد، هنوز هم چراغ راه دانشگاهی است که او با بینش والای خود پایه‌گذار آن بود.
کارنگی؛ خیر خوش‌آوازه
اندرو کارنگی، یکی از بزرگ‌ترین نیکوکاران و صنعتگران تاریخ آمریکا، با قلبی سخاوتمند و نگاهی دوراندیش، تاثیر عمیقی بر توسعه آموزش عالی در ایالات متحده گذاشت. در اواخر قرن نوزدهم، هنگامی که کارنگی به اوج موفقیت‌های مالی خود در صنعت فولاد رسید، تصمیم به بازگرداندن بخش بزرگی از ثروت خود به جامعه گرفت. یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین اقدامات او، تأسیس دانشگاه‌ها و مراکز علمی با وقف‌های فراوان بود.
در سال 1901، کارنگی با تأسیس بنیاد کارنگی، خود را به عنوان یکی از پیشگامان در زمینۀ نیکوکاری معرفی کرد. کارنگی در سال‌های پایانی عمر خود نزدیک به میلیون‌ها دلار برای توسعه دانشگاه‌ها وقف کرد که این مبلغ معادل میلیاردها دلار در دهه کنونی به‌حساب می‌آید. تأسیس دانشگاه‌ها و تجهیز کتابخانه‌های متعدد با عنوان کتابخانه‌های کارنگی، میراثی است که کارنگی برای علم به جای گذاشت.
دستاوردهای مشرق‌زمین
سرزمین‌های شرقی، کشورهایی که با تاریخی غنی و فرهنگی عمیق، همواره نقش مهمی در توسعه علمی و فرهنگی جهان ایفا کرده‌اند. در این سرزمین‌ها، وقف و نیکوکاری به‌عنوان بخشی از سنت‌های فرهنگی و اجتماعی، تأثیرگذارترین پشتیبانان نهادهای آموزشی و فرهنگی بوده‌اند. چرا که در بسیاری از سرزمین‌ها، دین و آیین مردم این امر را ضروری می‌داند. این فعالیت‌های خیرخواهانه نه تنها در تقویت زیرساخت‌های علمی و پژوهشی مؤسسات آموزشی موثر بوده‌اند، بلکه نمونه‌هایی از دغدغه‌مندی انسان‌های شریف برای آینده به شمار می‌آیند.
در ادامه، نگاهی به برخی از نمونه‌های برجسته وقف و نیکوکاری علمی در مشرق‌زمین خواهیم انداخت که نمایانگر تأثیر عمیق و ماندگار این فعالیت‌ها بر پیشرفت دانش در این مناطق هستند؛
علم و دانش؛ گنجینه‌ای مفصل از هنرنمایی ایرانیان
نظامیه‌ها از بزرگ‌ترین دستاوردهای دوره اسلامی و از نهادهای مهم تأسیس‌شده توسط خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر سلجوقیان، بودند. نخستین مدرسه نظامیه در سال ۱۰۶۷ میلادی در بغداد ساخته شد و به‌تدریج به شهرهای مهمی در جهان اسلام مانند نیشابور، اصفهان و بلخ گسترش یافت.
این مراکز با تدریس هم‌زمان علوم دینی و عقلی (شامل فقه، کلام، فلسفه، ریاضیات و پزشکی) بستر مهمی برای گسترش علم و اندیشه اسلامی فراهم کردند. یکی از ویژگی‌های برجسته نظامیه‌ها، برنامه آموزشی منظم و ساختار جامع آن‌ها بود که ضمن توجه به فقه شافعی، پاسخی به منازعات دینی و علمی زمان خود می‌داد. حضور شخصیت‌های بزرگی همچون امام غزالی در نظامیه بغداد نیز به اعتبار و تأثیرگذاری این مراکز افزود، و حضور چنین اساتیدی به رشد نوآوری‌های فکری کمک شایانی کرد.
وقف، یکی از ارکان مالی نظامیه‌ها، توسط خواجه نظام‌الملک پایه‌گذاری شد و برای تأمین هزینه‌های آموزشی، اسکان و معیشت دانشجویان و اساتید استفاده می‌شد. این حمایت مالی به نظامیه‌ها اجازه داد دانشجویانی از سراسر جهان اسلام را جذب کنند و به تبادل علمی میان شرق و غرب یاری رسانند. تأثیرات نظامیه‌ها تنها به دوران سلجوقیان محدود نماند؛ آن‌ها الگویی برای نهادهای آموزشی در دوره‌های بعدی شدند و با ترویج علمی و آموزشی، تا قرن‌ها در جهان اسلام تأثیرگذار باقی ماندند.
دانشگاهی به وسعت جهان
پیش از این در نشریه بنیاد حامیان دانشگاه تهران، گفته‌ایم از خدمات انسانی که نامش در تاریخ ما ماندگار است. مردی که آینده‌نگرانه به مسیر نگاه می‌کرد و همین بینش، خشت‌های مجتمع علمی «ربع رشیدی» را کنار یکدیگر نهاد.
این بنا حدود 800 سال پیش در دامنۀ کوه سرخاب تبریز به دستور « رشیدالدین فضل‌الله همدانی » ساخته شد. هیچ چیز مانع تصمیم این مرد بزرگ نبود و حتی با وجود تمام ناملایمات، به هر طریق این بنا را از نظر علمی تجهیز ساخت. مجتمع بزرگی که تبدیل به یکی از غنی‌ترین مراکز علمی در جهان تبدیل کرده بود و همواره گوی پیشرفت را در دست داشت. نماد آموزش عالی در ایران که مقصد بسیاری از جویندگان علم بود که فارغ از هر نژاد و مذهب، برای بهره‌مندی از این گنجینه بزرگ به این قطب وسیع علمی می‌آمدند. در اینجا به بررسی برخی اطلاعات، بصورت خلاصه در خصوص این نهاد علمی خواهیم پرداخت:
- در حدود 200 هزار متر مربع مساحت بنا
- شامل دو کتابخانه بزرگ با بیش از 60 هزار جلد کتاب و نسخه خطی علمی
- تعداد دانشجویان در دوره‌های مختلف به 800 تا 1000 نفر می‌رسید
- حدود 600 نفر به‌عنوان مجموعه اساتید و محققان
- بیش از 24 وقف‌نامه تنظیم شده توسط خواجه رشیدالدین برای تأمین مالی ربع رشیدی
- مجموعه‌ای از حدود 200 اثر علمی و ادبی از زبان‌های مختلف، شامل یونانی، سریانی، هندی، و عربی، به زبان فارسی ترجمه شده بودند
- درآمد سالانه بیش از 60 هزار دینار املاک وقفی در دوره تأسیس
این‌ها همگی گوشه‌ای از تأثیرات اقدام بزرگ فضل‌الله همدانی در مسیر توسعه این نهاد علمی و جان بخشیدن به پایه‌های علم و همین‌طور وقف علمی در این مرزوبوم بود. به‌راستی که شوق به علم‌آموزی و ارزش قائل‌شدن برای علم، در تاروپود مردمان این سرزمین است.
بزرگ‌منشی ابن طولون: پایه‌گذار دانشگاه و وقف جاودان
در بین روایت‌های ماندگار جهان شرق در وقف علمی، به روایت احمد بن طولون، فرمانروای مصر و بنیان‌گذار سلسله طولونیان، بر می‌خوریم. ابن طولون در فرماندهی نظامی و حکمرانی شهره عام و خلاص بود. اما او به این عنوان بسنده نکرد و با وقف منابع مالی خود، مسجدی در قاهره بنا کرد. مسجد ابن طولون که یکی از بزرگ‌ترین و کهن‌ترین مساجد جهان اسلام به شمار می‌رود، فقط مکانی برای عبادت نبود.
در کنار آن، مدارسی برای آموزش علوم مختلف تأسیس شد که در آن‌جا علوم دینی، ادبیات، فلسفه و حتی علوم طبیعی تدریس می‌شد. این وقف، آغازگر ایجاد یک مرکز آموزشی بزرگ در قاهره شد که به‌مرور زمان تبدیل به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان اسلام گردید. ابن طولون نشان داد که توسعه تمدن تنها از طریق جنگ و فتح حاصل نمی‌شود، بلکه سرمایه‌گذاری بر دانش و فرهنگ می‌تواند تأثیرات طولانی‌مدت‌تری داشته باشد.
کار خیر، ماندگار است!
در پایان، این متن گواهی بر اهمیت و ماندگاری امور خیر و وقف را در گذر زمان است؛ همان‌گونه که هر سازه‌ای با ماندگاری خود ارزش و نام سازنده‌اش را زنده نگه می‌دارد، آثار و کمک‌های وقف نیز، هرچند کوچک، با هم‌آوایی و تأثیرات گسترده‌ای که دارند، موثر و قابل‌ستایش‌اند.
ما در بنیاد حامیان دانشگاه تهران، قصد داریم تا در سلسله مقالاتی پژوهشی، به بررسی تجارب و عملکرد حاصل از پیامدهای جهانی وقف علمی در مراکز علمی معتبر جهان بپردازیم و بتوانیم تصویر بهتری از ارزش وقف در نهادهای علمی داشته باشیم. بررسی جزئیات عملکرد بنیادهای حامیان دانشگاه‌های بزرگ، نقشۀ راه بهتری به ما میدهد تا بااراده و در کنار یکدیگر، بنیاد حامیان دانشگاه تهران را به منبع امید و انگیزۀ دانشجویان دانشگاه تهران بدل کنیم!
برای خواندن مطالب بیش‌تر و جذاب‌تر و همراهی با ما در راستای ساختن بنیادی نیک و مستحکم برای دانشگاه و پیش‌بردن مرزهای علم، سایت و صفحات بنیاد حامیان دانشگاه تهران در فضای مجازی را دنبال نمایید.
برای ورود به صفحه جایزه حمایتی تحصیلی بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه آپارات بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال تلگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه اینستاگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال واتساپ بنیادحامیان: کلیک کنید
پژوهشگر و نویسنده: محمد نیک‌عهد
گرافیست: فاطمه دوستدار
