در دنیای پرشتاب امروز که علم و فناوری با سرعت سرسام‌آوری در حال پیشرفت است، رشد اقتصادی جامعه در حوزه فناوری و نوآوری از مهم‌ترین پتانسیل‌های پیشرفت کشور به‌حساب می‌آید. یکی از مهم‌ترین این بخش‌ها وقف و امور خیریه است. این بخش با وجود ریشه داشتن در تاریخ و فرهنگ ما و از طرفی حضور مؤثر در اقتصاد جوامع کنونی و کمک مؤثر به دیگر بخش‌های اقتصاد، ظاهراً هنوز به جایگاه واقعی خود در عرصه‌های علمی و فناوری در کشور دست پیدا نکرده است. با این وجود، تصور کنید پیوند زدن این سنت‌های دیرینه تاریخی و فرهنگی با دنیای مدرن امروزی، چه انقلابی را در توسعه و پیشرفت علمی رقم خواهد زد!
همراهی وقف با آینده
این مقاله گامی در مسیر شناسایی جایگاه وقف و امور خیریه در توسعه علم و فناوری است؛ هدف ما در این جستار این است که به تدریج، با آگاهی‌بخشی و تشویق، این مفاهیم را به عنوان اکوسیستمی برای نوآوری معرفی کنیم. در ابتدا به بررسی جایگاه وقف و امور خیر در اقتصاد خواهیم پرداخت و پس از آن زمینه‌های پیشرفت علمی و فناوری به واسطه مشارکت این بخش در حوزه فناوری را با تجارب داخلی و خارجی و آمارهایی از این دست در ادامه معرفی خواهد شد. در ادامه همراه ما باشید.
دست‌هایی که می‌سازند؛ وقف و خیریه در قلب توسعه
اقتصاد مدرن به سه بخش تقسیم می‌شود: بخش خصوصی، بخش دولتی و بخش سوم که شامل فعالیت‌های نوع‌دوستانه و خیریه است. در میان پیچیدگی‌های اقتصادی جوامع مدرن، بخش سوم اقتصاد که در آن افراد و گروه‌ها به صورت داوطلبانه و بدون انتظار سود شخصی فعالیت می‌کنند، در حال گسترش است. این بخش که شامل دو رکن اصلی وقف و امور خیریه است، به دو روش عمل می‌کند:
اول، تخصیص زمان برای خدمات اجتماعی که منجر به انباشت سرمایه انسانی و بهره‌وری به نفع اقشار آسیب‌پذیر جامعه می‌شود؛ دوم، تخصیص ثروت بدون انگیزه سودجویی و منفعت برای پیشبرد اهداف اجتماعی. وقف و خیریه به عنوان دو ستون اصلی این بخش نه تنها در ارائه خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه نقش دارند، بلکه به عنوان محرک‌هایی برای توسعه اقتصادی عمل می‌کنند.
یکی از موضوعات قابل توجه این است که توسعه بخش سوم اقتصاد، موجب توانمندتر شدن اقتصاد یک کشور می‌شود. حضور این بخش در زمینه‌هایی که برای بخش دولتی و خصوصی به صرفه نیست و کمک به توسعه آن حوزه، تاثیر مهمی در شاخص‌های کلیدی اقتصاد کشور و … از تاثیرات مهم این بخش در جوامع مدرن است. در ادامه هدف بررسی این موضوع است که وقف و امور خیریه می‌توانند موتور محرکه نهادهای آموزشی، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها باشند و موجب خلق ثروت پایدارتر در اقتصاد شوند.
بازیگران بی‌صدای توسعه؛ وقف و خیریه در عرصه اقتصاد
در دل اقتصاد معاصر، بخش سوم اقتصادی، که به وقف و خیریه اختصاص دارد، به عنوان نیرویی محرک، نقشی اساسی در توسعه و رشد اجتماعی و اقتصادی ایفا می‌کند. این بخش، که با انگیزه‌های نوع‌دوستانه و ایثارگرانه فعالیت می‌نماید، به توزیع منابع و کاهش فاصله‌های طبقاتی کمک شایانی می‌کند. در کشورهای پیشرفته، بخش سوم اقتصادی حدود دو درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد و به فعالیت‌هایی می‌پردازد که دولت‌ها و بخش خصوصی کمتر به آن‌ها توجه دارند.
آمار مرتبط با بخش سوم اقتصاد:
- در کشورهای توسعه‌یافته، بخش سوم اقتصادی به طور میانگین حدود دو درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) را شامل می‌شود.
- در ایالات متحده، بخش سوم در سال 2007، 6.6 درصد از کل تولید ناخالص داخلی را تشکیل داده است.
- در همان سال، سهم مربوط به بخش سوم اقتصاد حدود 929 میلیارد دلار برآورد شده است.
- در ایران، سهم بخش سوم اقتصادی در تولید ملی به یک درصد هم نمی‌رسد، در حالی که در کشورهای پیشرفته این سهم حدود دو درصد است.
این بخش، که به وقف و خیریه معروف است، به عنوان یک بخش عمده از اقتصاد دهش، در خدمت امور عام‌المنفعه خواهد بود و تأثیر قابل‌توجهی در نظام اقتصادی سالم خواهد بود و تاثیر قابل توجهی در نظام اقتصادی سالم خواهد داشت. در کشورهای توسعه‌یافته، بخش سوم به فعالیت‌هایی می‌پردازد که دولت‌ها تمایل یا توان انجام آن‌ها را ندارند و بخش خصوصی نیز انگیزه لازم برای ورود به این حوزه‌ها را ندارد.
در نهایت، توسعه بخش سوم اقتصادی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، می‌تواند به بهبود شاخص‌های توسعه انسانی کمک کند و نقش مهمی در توزیع عادلانه‌تر ثروت و فرصت‌ها داشته باشد. این بخش، با توسعه کارآفرینی اجتماعی و فناوری‌های کاربردی، به افزایش اشتغال و رشد اقتصادی منجر می‌شود.
سنتی دیرین، پشتوانه‌ای برای آینده‌ای روشن
وقف، به عنوان یکی از سنت‌های دیرپای اسلامی، نه تنها در تاریخ تمدن بشری نقشی کلیدی داشته است، بلکه امروزه نیز به عنوان یک نهاد محرک در اقتصاد مطرح می‌شود. این نهاد خیریه، با ایجاد مؤسساتی که به طور مستقل به فعالیت‌های اقتصادی و انتفاعی خود ادامه می‌دهند، به توزیع منابع و کاهش فاصله‌های طبقاتی کمک می‌کند. وقف، در مقایسه با سایر امور خیریه که مال به غیر منتقل و مصرف می‌شود، دارای بعد پایداری و دوام است.
اقتصادی کردن وقف، تغییر کاربرد منابع از بهره‌برداری فردی به بهره‌مندی اجتماعی را در بر می‌گیرد، که نه تنها به افزایش پس‌انداز و کاهش مصرف کمک می‌کند، بلکه این پس‌اندازها را به سرمایه‌ای مولد تبدیل می‌نماید که در آینده به تولید کالاهای خصوصی یا خدمات اجتماعی منجر می‌شود. نهاد وقف، با تقویت بنیادهای اجتماعی و روحیه تعاون، به ارتقای سرمایه اجتماعی و افزایش کارایی کل اقتصاد منجر می‌شود
در دوران رکود اقتصادی، بخش سوم اقتصادی که وقف و خیریه را در بر می‌گیرد، به عنوان یکی از موتورهای محرکه برای توسعه تولید و اشتغال مطرح می‌شود. دولت‌ها بر ظرفیت‌های این بخش حساب ویژه‌ای باز می‌کنند و اهمیت آن در ترمیم اقتصادی در شرایط رکود، حتی بیشتر از دو بخش دیگر خواهد بود. وقف، به عنوان یک نهاد خودگردان و خوداتکا، می‌تواند بدون تحمیل هزینه به دولت، به احیا و بهره‌وری موقوفات بپردازد و بسیاری از نیازهای جامعه را برطرف سازد.
امروزه نهاد وقف توجه بیشتری نیاز دارد تا بتواند موثرتر در ابعاد مختلف به حیات اقتصادی و فرهنگی یک جامعه کمک کند. وقف، به عنوان پشتوانه‌ای برای اقتصاد درون‌زا و تاب‌آور، می‌تواند به شکوفایی اقتصاد دانش‌بنیان و ایجاد اشتغال برای جوانان تحصیل‌کرده و بااستعداد کمک کند.
وقف: میراث کم‌فروغ این روزها
وقف در ایران، با داشتن حدود 170 هزار موقوفه، که 48 درصد آن‌ها مسکونی، 46 درصد کشاورزی، 5 درصد تجاری و 1 درصد متفرقه هستند، نقش مهمی در اقتصاد کشور دارد. این موقوفات، که توسط مستأجران اداره می‌شوند، درآمد قابل توجهی را از اجاره‌بها به دست می‌آورند. درآمد موقوفات از سال 1363 با 2 میلیارد ریال به 361 میلیارد ریال در سال 1383 رسیده، که نشان‌دهنده رشد چشمگیر 18 هزار درصدی است.
اما امروزه با اداره ناکارآمد موقوفات توان استفاده از ظرفیت‌های بالقوه این حوزه کمتر شده و ضرورت به کارگیری تجارب بین‌المللی، الگویی کارا برای نقش این نهاد در اقتصاد اسلامی ارائه شود. یکی از عرصه‌های ضروری و جدید برای ورود واقفان، حوزه علم و فناوری به شمار می‌آید.
بازیابی میراث؛ موتور محرکه نوآوری
وقف، با ریشه‌هایی عمیق در تاریخ ایران، همواره به عنوان یک منبع حیاتی برای پشتیبانی از علم و فناوری شناخته شده است. از دوران باستان تا کنون، وقف به تأسیس مراکز علمی و آموزشی اختصاص یافته و در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در حمایت از پژوهش و پژوهشگران عمل کرده است. در ایران معاصر، موقوفاتی چون موقوفه حاج محمدحسن کاظمی شیرازی و انستیتو پاستور، نمونه‌های برجسته‌ای از تعهد به توسعه دانش و حمایت از نخبگان علمی هستند. این موقوفات، با هدف خدمت به جامعه علمی و پژوهشی، بنیان‌گذاری شده‌اند.
در سطح جهانی، بنیادهای وقفی آمریکایی مانند فورد، راکفلر و کارنگی، با تغییر نگرش ثروتمندان به کارهای عام‌المنفعه، شاهد کمک‌های ارزشمندی به توسعه علمی و پژوهشی بوده‌ایم. دانشگاه‌های معتبری مانند پرینستون، هاروارد و استنفورد، به لطف حمایت‌های وقفی، به مراکزی برای پیشرفت علمی تبدیل شده‌اند. در ایران، با وجود ظرفیت‌های فراوان وقف، نیاز به بازسازی نقش این نهاد در اقتصاد و توسعه علمی به شدت احساس می‌شود. این تغییر نیازمند یک رویکرد نوین و خلاقانه است که بتواند از ظرفیت‌های بالقوه وقف به نحو احسن استفاده کند و آن را به سمت حمایت از علم و فناوری سوق دهد.
در مسیر نوآوری؛ پیوند دانش و بازار
از دیرباز، نیکوکاران در ایران با هدف‌های خیرخواهانه، بخشی از دارایی‌های خود را به مصارفی چون تأسیس بیمارستان‌ها و مراکز علمی اختصاص داده‌اند. اما با تغییر زمانه و نیازهای جامعه، این رویکردهای سنتی دیگر پاسخگوی تقاضاهای روز نیستند. امروزه، تجاری‌سازی دانش و فناوری به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف وقف مطرح است، که نه تنها به ارتقای دانش بشری کمک می‌کند، بلکه چرخه تولید دانش و فناوری را نیز تکمیل می‌نماید.
تجاری‌سازی دانش به معنای تبدیل نتایج پژوهش به محصولاتی و خدماتی است که می‌توانند در بازار معامله شوند و ارزش اقتصادی ایجاد کنند. این فرایند شامل کسب ایده‌های تجاری، توسعه فناوری‌های جدید، ساخت نمونه‌های اولیه و عرضه محصولات به بازار است. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهند که ایران در تولید علم و تبدیل آن به فناوری پیشرفت داشته، اما در تبدیل علم و فناوری به ثروت و تجاری‌سازی آن با چالش‌هایی مواجه است. این مسئله وظیفه شرکت‌های دانش‌بنیان را سنگین‌تر می‌کند و لازم است با حمایت‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر تقویت شوند.
وقف می‌تواند در این مسیر نقش مهمی ایفا کند، به شرطی که در چارچوب و ضوابط شرعی و قانونی قرار گیرد و با اهداف تجاری‌سازی دانش و فناوری منطبق باشد. این نوع وقف می‌تواند به تحقق عدالت اجتماعی، توسعه اقتصادی، پیشرفت‌های علمی و ایجاد اشتغال کمک کند. سازمان‌های مردم‌نهاد نیز می‌توانند با استفاده از تجارب فرهنگی و تخصصی خود، به عنوان شریکان نوآوری، در تجاری‌سازی دانش و فناوری نقش مؤثری داشته باشند و بازارهای نوظهور را به صاحبان ایده و نوآوری معرفی کنند.
توسعه علمی؛ دغدغه دولت
نقشه جامع علم و فناوری کشور، در راستای توسعه علم و فناوری، بر اهمیت وقف و خیریه تأکید دارد و به دنبال افزایش مشارکت مردمی در این زمینه است. برنامه ششم توسعه نیز دولت را به تشویق و رفع موانع برای افزایش سهم وقف در تأمین مالی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی موظف می‌کند. این اسناد برنامه‌ریزی شده، نشان‌دهنده نیاز به فرهنگ‌سازی و تشویق واقفان برای حمایت از فضای علمی و فناورانه هستند.
این موضوع در بندهای 4 و 7 نقشه جامع علم و فناوری کشور، بخش راهبردهای کلان، سرفصل اقدامات ملی اشاره شده است:
بند 4: افزایش سهم وقف و خیریه در توسعه و پشتیبانی از مؤسسات و نهادهای علم و فناوری (شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1389، ص 24).
بند 7: حمایت از مشارکت مردم و نهادهای عمومی و غیردولتی و همچنین گسترش فرهنگ وقف در حوزه آموزش عالی با حفظ کارکردهای سیاستگذاری و نظارتی دولت (شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1389، ص 37).
وقف، علم و آینده‌ای روشن
با تأمل در مسیری که وقف در تاریخ ایران طی کرده است، می‌بینیم که این نهاد ارزشمند همواره به عنوان یک منبع پایدار برای تأمین نیازهای مبرم جامعه عمل کرده و با تغییرات زمانه، خود را با نیازهای جدید تطبیق داده است. امروزه، وقف می‌تواند نقشی محوری در تجاری‌سازی دانش و فناوری ایفا کند، با این هدف که نه تنها به پیشرفت‌های علمی کمک کند، بلکه به توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال نیز منجر شود. در این راستا، نقشه جامع علم و فناوری و برنامه ششم توسعه کشور، به صراحت بر افزایش سهم وقف در توسعه علم و فناوری تأکید دارند و دولت را به تشویق و رفع موانع برای تحقق این هدف موظف می‌کنند.
با توجه به اینکه وقف می‌تواند تا 2 درصد از تولید ملی را شامل شود، ترویج وقف در حوزه علم و فناوری می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و سرمایه اجتماعی کشور منجر شود و زمینه‌ساز رشد و تعالی جوانان و کارآفرینان در حوزه‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های نوپا گردد. بنابراین، وقف به عنوان یک سنت ارزشمند، می‌تواند در عصر حاضر به عنوان یک پیشران برای توسعه علمی و فناورانه عمل کند و به این ترتیب، زمینه‌ساز آینده‌ای روشن‌تر برای کشورمان شود.
برای خواندن مطالب بیشتر و جذاب‌تر و همراهی با ما در راستای ساختن بنیادی نیک و مستحکم برای دانشگاه و پیش‌بردن مرزهای علم، سایت و صفحات بنیاد حامیان دانشگاه تهران در فضای مجازی را دنبال نمایید.
برای ورود به صفحه جایزه حمایتی تحصیلی بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه آپارات بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال تلگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به صفحه اینستاگرام بنیاد حامیان: کلیک کنید
برای ورود به کانال واتساپ بنیادحامیان: کلیک کنید
برگرفته از مقاله تاملی در نقش و جایگاه وقف و نیکوکاری در علم و فناوری نوشته محسن طاهری دمنه و زهرا حیدری دارانی
نویسنده: محمد نیک‌عهد
گرافیست: فاطمه دوستدار
